Καθ' οδόν: Με πραγματικούς και πλασματικούς Αϊ-Βασίληδες...

πηγή: ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ

Σχέδιο του Tomas Nas το Γενάρη του 1863. Παραμονή Χριστουγέννων και ενώ ο εμφύλιος μαίνεται, η γυναίκα προσεύχεται για τον άντρα της ο οποίος στεναχωρημένοςκαι καταβεβλημένοςαναπολεί την οικογένειά του. Πάνω αριστερά εικονίζεται ο Santa Claus να μπαίνει στον καπνοδόχο και δεξιά να ταξιδεύει με το έλκηθρο και τους τάρανδους

Σήμερα θα κάνουμε ένα ξεχωριστό ταξίδι σε χώρες και πολιτισμούς, για να δούμε πώς «γεννήθηκε» ο Αϊ-Βασίλης. Ενας νέος άγιος που ενσωματώνει ιστορίες και μύθους διάφορων λαών. Είναι ο Αϊ-Νικόλας που «ταξίδεψε» στον κόσμο και ταυτίστηκε με τον Οντιν των Γερμανών, τον Sinter Klaas των Ολλανδών, τον Nisse των Σουηδών, τον «πατέρα των Χριστουγέννων» των Αγγλων, τον «καλό γερο-πατέρα» των Κινέζων, τον Pere Noel των Γάλλων... Στην επιστροφή του στον τόπο του ταυτίστηκε με τον Μέγα Βασίλειο.Σταθμός σε αυτό το ταξίδι τα εργαστήρια της «Coca Cola» για να δούμε πώς το κεφάλαιο αξιοποιεί μύθους, παραδόσεις, θρησκεία, πολιτισμό για να διαμορφώσει τρόπο ζωής. Εφτιαξε έναν κοσμοπολίτη άγιο που τον ήθελε να συμβολίζει τη «μαγεία και το πνεύμα» των Χριστουγέννων για να διευκολύνει την προσπάθειά της να πουλά περισσότερα σε περισσότερους.

Ο Αϊ-Νικόλας των Ελλήνων

Από την πρώτη βδομάδα του Δεκέμβρη ο «Αϊ-Νικόλας έρχεται τα χιόνια φορτωμένος». Ο χειμώνας αρχίζει να γίνεται δυνατός. Αρχίζουν οι μεγάλες κακοκαιρίες, ξεσπούν στις θάλασσες θύελλες απ' όλες τις κατευθύνσεις. Ισως γι' αυτό ο Aγιος Νικόλαος, που συνέπεσε να γιορτάζεται αυτή την εποχή, λατρεύτηκε τόσο πολύ, αφού θεωρήθηκε προστάτης των ναυτικών. Η σύνδεση αυτή στηρίχτηκε σε ένα «περιστατικό» που αναφέρεται στο συναξάρι του μητροπολίτη Μύρων που αγιοποιήθηκε. Ταξίδευε με πλοίο προς τους ιερούς τόπους, έπιασε φουρτούνα και με την προσευχή του ησύχασε τη θαλασσοταραχή και σώθηκε το πλοίο και οι πλέοντες από πνιγμό, ενώ αναστήθηκε και ένας ναύτης που είχε πέσει από το κατάρτι στο κατάστρωμα κατά τη διάρκεια της τρικυμίας. Επίσης, αναφέρονται και άλλες «διασώσεις» αθώων και πάρα πολλές είναι οι διηγήσεις για τα θαύματά του. Γι' αυτό και συχνή η επίκληση για τη βοήθειά του «Αγιε Νικόλα, βοήθα με!», με την προϋπόθεση για τη βοήθειά του «Κούνα και συ το χέρι σου».

Οι πρώτες απεικονίσεις του Santa Claus από τον Norman P. Rockwell

Πάνω απ' όλα ο Aγιος Νικόλαος είναι κύριος των ανέμων και της τρικυμίας. «Αντικατέστησε» στη συνείδηση του λαού τον Ποσειδώνα και κατέλαβε και τους ναούς του. Για το λαό μας μάλιστα ο Aγιος Νικόλαος δεν είναι ο ονομαστός μητροπολίτης των Μύρων της Μ. Ασίας, αλλά κάποιος που ασκούσε το επάγγελμα του θαλασσινού. Λέγεται μάλιστα ότι επινόησε το πηδάλιο κάνοντας πιο ασφαλή τα ταξίδια των πλοίων. Ως καραβοκύρη παριστάνουν τον άγιο και οι αγιογράφοι.Επίσης, λέγεται ότι φρόντιζε τους φτωχούς και αναφέρονται μυστικές επισκέψεις του σε σπίτια φτωχών όπου τους πετούσε πουγκιά με χρήματα για να τους βοηθήσει. Αυτό το γεγονός μαζί με τη συχνή θαυματουργική του παρέμβαση, από το στόμα των ναυτικών μεταδόθηκε στο γνωστό κόσμο και δημιουργήθηκε σιγά σιγά ο «πόθος» - ελπίδα επίσκεψης στα σπιτικά των φτωχών ανθρώπων. Αυτή η ελπίδα επίσκεψης του Αϊ-Νικόλα αναμείχθηκε με παλιούς ειδωλολατρικούς μύθους του βορρά, με παραδόσεις ευρωπαϊκών λαών, μεταλλάχθηκε στην Αμερική στα εργαστήρια της «Coca Cola» και γεννήθηκε ένας νέος άγιος, ο Αϊ-Βασίλης που καμιά σχέση δεν έχει πλέον ούτε με τον Αϊ-Νικόλα ούτε με το Βασίλειο το Μέγα. Αυτός ο καινούριος άγιος με τη βοήθεια των ΜΜΕ κυριαρχεί στη ζωή μικρών και μεγάλων.

Το διεθνές ταξίδι του Αγίου Νικολάου

Από τον Αγιο Νικόλαο στον Santa Claus (διάφορες απεικονίσεις των δύο μορφών)

Το όνομα Saint Nikolaus ταξίδεψε και ρίζωσε στην Ευρώπη όπου οι χριστιανοί παρέλαβαν τις ελληνικές δοξασίες για τον Αγιο Νικόλαο (είναι δημοφιλές σε όλους τους χριστιανικούς λαούς). Στα ρωσικά δημοτικά τραγούδια αναφέρεται ότι βοηθά όσους στη θάλασσα κινδυνεύουν. Σε βουλγαρικό τραγούδι, που αφηγείται τον επιμερισμό αρμοδιοτήτων που έκανε ο θεός στους αγίους του, λέει για τον άγιο: «Kαι τι πήρε ο Αγιος Νικόλας;/ Πήρε της θάλασσας τα καράβια/ κι όποιος με καράβι ταξιδεύει/ πρώτ' απ' όλ' ας κάνει το σταυρό του,/ και ας παρακαλεί τον Αϊ-Νικόλα».Στο γερμανικό λαό ο Αγιος Νικόλαος συνταυτίστηκε με την προχριστιανική θεότητα Οντιν που επισκεπτόταν τα παιδιά με το οκτάποδο άλογό του που πεινούσε και γι' αυτό έπρεπε εκείνα να έχουν κοντά στην καπνοδόχο ή στο τζάκι τις μπότες τους γεμάτες άχυρο. Με τον εκχριστιανισμό των Γερμανών φεύγει ο μύθος του Οντιν και έρχεται ο Αγιος Νικόλαος που παριστάνεται να ιππεύει άσπρο άλογο και θεωρείται προστάτης των ναυτών. Μένουν όμως οι μπότες, οι κρεμασμένες κάλτσες στο τζάκι, το στολισμένο έλατο. Εθιμα ειδωλολατρικά.
Στην Ολλανδία ήταν ο προστάτης των ναυτικών, των εμπόρων και των παιδιών. Ο άγιος επιζεί ως σήμερα με το όνομα Sinter Klaas ή Sint Nicolaas και στις 6 Δεκέμβρη παριστάνεται με ιερατική στολή και επισκοπική ράβδο να μοιράζει δώρα στα παιδιά. Αυτή την παράδοση του Αγίου Νικολάου - ξεκινά στις Kάτω Χώρες, κυρίως από τον 12ο αιώνα και μετά - μεταφέρουν στην Αμερική Ολλανδοί κυρίως άποικοι. Μετακινήθηκε όμως μερικές βδομάδες αργότερα για να επισκεφτεί τα παιδιά παραμονή Χριστουγέννων. Ηταν εμφανής η παρουσία της ολλανδικής εκδοχής του αγίου τις παραμονές των γιορτών στο Νέο Αμστερνταμ (μετέπειτα Νέα Υόρκη).

Προστάτης της Νέας Υόρκης

ο Αγιος Νικόλαος ρίχνει από το παράθυρο χρήματα στη φτωχή οικογένεια (ιταλική απεικόνιση)

Στα 1773 περίπου καθιερώνεται ο Αγιος Νικόλαος σαν σύμβολο των Αμερικάνων πατριωτών σε αντιδιαστολή με τον Αγιο Γεώργιο των Αγγλων. Μετά την αμερικανική επανάσταση ο John Pintard, που ίδρυσε τον Ιστορικό Σύλλογο Νέας Υόρκης, θεώρησε τον Αγιο Νικόλαο ως προστάτη της πόλης. Στα 1809 ο Washington Irving, μέλος αυτού του Συλλόγου, γράφει μια σατιρική εκδοχή για την ιστορία τηw πόλης που περιέχει πάρα πολλές αναφορές στον άγιο. Δεν τον παρουσιάζει όμως σαν επίσκοπο, αλλά σαν έναν μικροκαμωμένο Ολλανδό που μπαίνει από τις καμινάδες και φέρνει δώρα. Είναι το πρώτο βήμα της μετάλλαξης σε Santa Claus.Το 1810 την ημέρα του Αγίου Νικολάου παρουσιάζεται στον παραπάνω σύλλογο η πρώτη αμερικανική εικονογράφηση του Αγίου Νικολάου, από τον ζωγράφο John Pintard, με έντονες τις ορθόδοξες επιρροές, αλλά και με ένα τζάκι πλάι της με δώρα. Το 1823 είχαμε την πρώτη εικόνα του αερικού ξωτικού του Irving, χάρη σε έναν αστό προτεστάντη καθηγητή, τον Κλημέντιο Κλαρκ Μουρ, που έγραψε για τα παιδιά του μια ιστορία με τίτλο «Μια επίσκεψη του Αϊ-Νικόλα» που είναι γνωστό σαν «Η νύχτα των Χριστουγέννων». Δημοσιεύτηκε στις 23 Δεκέμβρη του 1823 στην εφημερίδα «Santinel». Παρουσιάζει τον Αϊ-Νικόλα σαν ένα είδος ξωτικού, χαριτωμένο, παχουλό, με στρογγυλή κοιλιά και πίπα, που ο καπνός της τυλίγει το κεφάλι του, ντυμένο με γούνα, φορτωμένο με σάκο γεμάτο δώρα, λιγάκι λερωμένο από τις στάχτες των τζακιών όπου δήθεν τρυπώνει, με άσπρα γένια, μάγουλα σαν τριαντάφυλλα και μύτη σαν κεράσι.
Από αυτή την ιστορία του Μουρ δημιουργήθηκε η παράδοση σύμφωνα με την οποία ο Αϊ-Βασίλης περνά μέσα από καμινάδες. Ο Μουρ δανείστηκε την ιδέα της καμινάδας, μαζί με την ιδέα του ελκήθρου και των 8 ελαφιών που το σέρνουν από ένα φιλανδικό παραμύθι. Με το ποίημα που αγαπήθηκε και γνώρισε αμέτρητες εκδόσεις συγκεκριμενοποιήθηκε και η μορφή του Santa Claus που ήταν μια μεταμόρφωση του Αγίου Νικολάου. Στις αρχές του 20ού αιώνα άλλαξε και ο τίτλος του ποιήματος και έγινε «Επίσκεψη του Santa Claus». Αυτός ο τύπος του Αγίου Νικολάου ταξίδεψε και σε άλλες χώρες, όπως στην Αγγλία στα 1870 περίπου και ταυτίστηκε με τον «πατέρα των Χριστουγέννων».

Η απεικόνιση του νέου αγίου

Σχέδιο του Tomas Nast (1876)

Το ποίημα δημιούργησε την ανάγκη απεικόνισης αυτού του νέου Αγίου Νικολάου. Η πρώτη προσπάθεια γίνεται το 1837 με τον Robert Weir και λίγο αργότερα με τον Theodore C. Boyd το 1840 και 1848 και τον Felix Darley το 1862. Αυτός όμως που έφτιαξε την πιο κοντινή στη σημερινή μορφή εικόνα του Santa Claus είναι ο πατέρας του αμερικανικού χιουμοριστικού σχεδίου Thomas Nast το 1863. Γερμανός στην καταγωγή, δανείστηκε στοιχεία από τη γερμανική λαϊκή παράδοση των Χριστουγέννων, τις διηγήσεις σχετικά με το τζάκι, τις μπότες, τις κάλτσες και τα δώρα στα παιδιά, αλλά και την παραδομένη μορφή του πλανόδιου Γερμανού εμπόρου.Ο Ναστ την εποχή του εμφυλίου πολέμου εργαζόταν στο «Harper's Weekly», στο μεγαλύτερο περιοδικό της εποχής, και του είχε ανατεθεί να απεικονίζει με αλληγορικές εικόνες τα δρώμενα του πολέμου. Μία από αυτές ήταν «Ο Αγιος Βασίλης στο στρατόπεδο», όπου παρουσιάζεται για πρώτη φορά ο άγιος με τα χαρακτηριστικά ενός ευτραφούς άνδρα, ολοστρόγγυλου και ροδαλού, καλυμμένου από άστρα, ο οποίος μοίραζε δώρα σε ένα στρατόπεδο των Βορείων. Η πρώτη αυτή εικονογράφηση δημοσιεύτηκε στις 3 Γενάρη 1863. Ο Αγιος Βασίλης του Ναστ δεν εξελίχθηκε, παρέμεινε ο ίδιος με το κόκκινο κουστούμι με τα λευκά γουνάκια, την άσπρη γενειάδα και τα παιχνίδια του. Με αυτό το σκίτσο, τα Χριστούγεννα έγιναν ημέρα αργίας και ο Αγιος Βασίλης αναγορεύτηκε σε τοπική θεότητα - καλόκαρδο πνεύμα που αντιπροσώπευε την ευημερία και την οικογενειακή ζωή των Βορείων, σε αντίθεση με το μύθο της ιπποτικής παράδοσης και της βαθύτατα ιθαγενούς κουλτούρας του Νότου.
Στην ίδια έκδοση του «Harper's» παρουσιάστηκε ακόμη μια εικόνα από τον Ναστ με τη σκηνή της συζύγου που προσεύχεται για τον άντρα της που καταβεβλημένος και στεναχωρημένος αναπολεί το σπίτι και τα παιδιά του μέσα από τις φλόγες μιας μικρής φωτιάς στην παγωνιά του χειμώνα και του πολέμου. Επάνω αριστερά εικονίζεται ο Santa Claus να μπαίνει στην καπνοδόχο και δεξιά να ταξιδεύει με το έλκηθρο και τους τάρανδρους, ενώ μέσα στο σπίτι στο τζάκι είναι κρεμασμένες οι μακριές κάλτσες που περιμένουν τα δώρα.

Η πρώτη αμερικανική εικονογράφηση του Αγίου Νικολάου ως προστάτη της Νέας Υόρκης (1810)

Βασισμένος στην επιτυχία που γνώρισε το έργο του το 1863, ο Ναστ συνέχισε να παράγει σχέδια του Αϊ-Βασίλη κάθε Χριστούγεννα κατά την περίοδο του Εμφυλίου Πολέμου. Ζωγραφίζει επί 30 χρόνια τον Santa Claus καθιερώνοντας πρώτος τη μορφή και τα κόκκινα ρούχα. Το διασημότερο σχέδιο του Nαστ είναι αυτό που δημοσιεύτηκε στο «Harper's» την 1 Γενάρη 1881 και είναι πολύ κοντά στη σημερινή φιγούρα.

Στη Σκανδιναβία

Παράλληλα εξελίσσεται η φιγούρα και στις σκανδιναβικές χώρες όπου συνεχίζουν τα ειδωλολατρικά κατάλοιπα. Στη Σουηδία κυριαρχεί ένα μυθικό πλάσμα αποκαλούμενο Nisse, μικρόσωμο, ηλικιωμένο και με μεγάλη γενειάδα. Το 1881 δημοσιεύεται το ποίημα «Τotem» του V. Rydberg όπου το totem παρουσιάζεται να είναι το μόνο άγρυπνο στην κρύα νύχτα Χριστουγέννων. Αυτό το ποίημα ενέπνευσε το ζωγράφο Jenny Nystrom στην πρώτη ζωγραφική μετατροπή αυτού του totem σε ένα πλάσμα ασπρογένειο που μετονομάστηκε σε Jultomten και συνδέθηκε με τα Χριστούγεννα καθώς η εικόνα μέσα από κάρτες, ημερολόγια και περιοδικά διαδόθηκε και αντικατέστησε την παλαιότερη μορφή. Στη Δανία αυτό το ξωτικό ονομάστηκε Julenisse και συνδέθηκε με τα δώρα των γιορτών.

Η «Coca Cola»

Στις ΗΠΑ ο Normal Percevel Rockwell, ένας από τους πιο αγαπημένους καλλιτέχνες, κάνει πιο δημοφιλή τη φιγούρα του Santa Claus. Η πρώτη απεικόνιση γίνεται το 1913 στο περιοδικό «Boys' Life» και σε ένα σκίτσο του 1922 παρουσιάζει κατάκοπο τον Santa Claus την ώρα που φτιάχνει παιδικά παιχνίδια.
Η οριστική όμως φιγούρα του Santa Claus καθιερώθηκε από την «Coca cola». Η σχετική διαφημιστική καμπάνια συνδέθηκε με τον Santa Claus που έφερνε δώρα στα σπίτια την περίοδο των χριστουγεννιάτικων γιορτών. Πρωτοχρησιμοποίησε τον Αϊ-Βασίλη το 1920 στο πνεύμα του Ναστ, έχοντας στόχο να καταστήσει το αναψυκτικό προϊόν για παιδιά και ως «μια καταπληκτική επιλογή για κάθε μήνα», με το σλόγκαν «η δίψα δε γνωρίζει εποχή». Το 1930 ο Φρεντ Μιζεν ζωγράφισε στον τοίχο του διάσημου πολυκαταστήματος Famous Barr τη μορφή ενός ανθρώπου ντυμένου με κόκκινη στολή να πίνει «Coca cola».
Η εταιρεία, για να είναι πιο αποτελεσματική, ήθελε η διαφήμιση να δείχνει έναν άγιο ρεαλιστικό και συμβολικό, ο οποίος να καταναλώνει το αναψυκτικό. Ετσι το 1931 ανέθεσε στον ταλαντούχο ζωγράφο Haddon Sundblom (παιδί φινλανδοσουηδικής οικογένειας) να απεικονίσει αυτή τη μορφή. Ο Sundblom στηρίχτηκε στο ποίημα του Μουρ «Μια επίσκεψη του Αϊ-Νικόλα» και δημιούργησε τη φανταστική φιγούρα του Santa Claus που συνδέθηκε έκτοτε με την «Coca Cola». Το μοτίβο λίγο πολύ το ίδιο: Ο Αϊ-Βασίλης να παραδίδει παιχνίδια και να σταματά για να πιει το διαφημιζόμενο προϊόν ή να διαβάζει το γράμμα των παιδιών και να πίνει το «αναψυκτικό». Οι διαφημιστές δημιούργησαν αυτό τον «άγιο» των Χριστουγέννων, για να συμβολίζει την αφθονία και την ευμάρεια η κατανάλωση του αναψυκτικού, που ταξίδεψε σε όλο τον κόσμο.

Η διάδοση των ονομάτων

Θαλασσοδαρμένος και θαλασσοθρεμμένος ο λαός ακούμπησε την ελπίδα του στον Αϊ-Νικόλα. Εχτισε εκκλησίες προς τιμήν του και έδωσε το όνομά του στα παιδιά του. Πέμπτο στη γενική κατάταξη (5.300 εμφανίσεις σε δείγμα 78.017 ανδρικών ονομάτων) και σε πολλά νησιά πρώτο σε δημοτικότητα (νίκη + λαός (< λεώς)· νίκη του λαού). Εντεκα εμφανίσεις έχει ο τύπος Νίκος, από μία το Νικόλας και Νικολάκης. Αρκετά είναι και τα θηλυκά παράγωγα του ονόματος: Νικολάκη (2 εμφανίσεις σε δείγμα), Νικολία (1 εμφάνιση), Νικολαΐς (3 εμφανίσεις), Νικολάια (1 εμφάνιση), Νικολα (1 εμφάνιση), Νικολίτσα (13 εμφανίσεις) - ιδιαίτερα δημοφιλές στην Αχαΐα. Τα Νικολίνα, Νικολούδα, όπως και το ανδρικό Νικολέτος δεν εμφανίζονται στο δείγμα, αλλά χρησιμοποιούνται. Το όνομα Νικολέτα (1.197 εμφανίσεις) είναι γαλλικό και προέρχεται από το Νικόλαος (< Nicolette υποκοριστικό του Nicole, θηλυκό του Nicola/ Nicholas).

Ηρακλής ΚΑΚΑΒΑΝΗΣ