*το κείμενο βασίστηκε σε πληροφορίες του Μανώλη Γλέζου και του Βασίλη Γιόκαρη
Τα περισσότερα νησιά αντιμετωπίζουν σήμερα σοβαρό πρόβλημα με το νερό. Οι γεωτρήσεις, συχνά ανεξέλεγκτες, εξαντλούν τα υπόγεια νερά με ρυθμό που δεν επιτρέπει τον επανεμπλουτισμό τους, ενώ πολλά άλλα έργα δεν είναι χωρίς αρνητικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Το πρόβλημα είναι ιδιαίτερο σοβαρό, αν πάρουμε υπόψη το γεγονός ότι οι αλλαγές στο παγκόσμιο κλίμα θα επιδεινώσουν το πρόβλημα μέσα στις επόμενες δεκαετίες. Πώς μπορεί, λοιπόν, να εξασφαλισθεί η κάλυψη των αναγκών σε νερό, με ταυτόχρονη διατήρηση και όχι εξάντληση των υπόγειων αποθεμάτων νερού και προστασία του περιβάλλοντος γενικότερα;
Στην ορεινή Νάξο ξεκίνησε η εφαρμογή μιας πρωτοποριακής πρότασης που επιδιώκει να συνδυάσει τον εμπλουτισμό των υπόγειων νερών με την προστασία από τη διάβρωση και τις πλημμύρες, μέσα από ένα σύνολο μικρών ήπιων έργων, δηλ της κατασκευής ήπιων φραγμάτων ανάσχεσης της ροής των νερών της βροχής. Η πρόταση στηρίζεται στο γεγονός ότι μόνον ένα 10% - 20% περίπου της βροχής που πέφτει στο έδαφος διεισδύει στο υπέδαφος και εμπλουτίζει τους υδροφόρους ορίζοντες, από όπου αντλείται για τις ανάγκες ύδρευσης και άρδευσης.
Σύμφωνα με διάφορες μελέτες, ένα ποσοστό τουλάχιστον μεταξύ 40%-60% των βροχοπτώσεων στη Νάξο ρέει επιφανειακά και καταλήγει στη θάλασσα. Ένα άλλο ποσοστό 30%-40% εξατμίζεται αμέσως από την ηλιοφάνεια και τους ισχυρούς βόρειους ανέμους.
Αυτό σημαίνει πως μόνο 21,4 - 42,8 εκατομμύρια κυβικά μέτρα νερό το χρόνο κατακρατούνται, αλλά σε όλη την επιφάνεια του νησιού και όχι σε ένα μέρος, όταν οι ετήσιες ανάγκες του νησιού σε νερό για ύδρευση, άρδευση κ.λ.π. ανέρχονται σε 7 εκατομμύρια κυβικά μέτρα νερό.
Με αυτά τα δεδομένα γίνεται προφανές ότι η προσοχή για την αντιμετώπιση της λειψυδρίας, ιδιαίτερα στα νησιά, πρέπει να στραφεί προς την ανάσχεση της χειμαρρικής ροής των όμβριων υδάτων προς τη θάλασσα και της υποχρεωτικής τους κατείσδυσης στους υδροφόρους ορίζοντες. Αυτό ακριβώς επιτυγχάνουν τα φράγματα ανάσχεσης της χειμαρρικής ροής των ομβρίων υδάτων, παράλληλα με το σκαλοπάτιασμα της ροής και συνεπώς την αντιμετώπιση της διαβρωτικής επενέργειας του νερού στα εδάφη.
Στ' Απεράθου Νάξου πραγματοποιήθηκε - κατά την τριετία 1992-94 και στο πλαίσιο του προγράμματος MEDSPA της Ευρωπαϊκής Ένωσης - ένα ολοκληρωμένο αντιδιαβρωτικό πρόγραμμα με επιδεικτικό χαρακτήρα. Φορέας υλοποίησης του πολυδιάστατου αυτού έργου ήταν ο Πειραματικός Σταθμός Αξιοποίησης Των Ήπιων Και Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας /ΠΣΑΤΗΚΑΠΕ (Κοινοτική Επιχείρηση της κοινότητας Απεράθου), ο οποίος συνεργάστηκε επί του προκειμένου με το Κέντρο Οικολογικών Ερευνών Νάξου /ΚΟΕΝ.
Το έργο αποπερατώθηκε το Δεκέμβριο του 1994 και κόστισε 220 εκατ. δρχ. Εκατό εκατομμύρια διέθεσε το Υπ. Γεωργίας, 89 εκατομμύρια η Ε.Ε., 24 εκατομμύρια Απεραθίτες που συμμετείχαν στο πρόγραμμα με έργα σε κτήματά τους και 7 περίπου εκατομμύρια δραχμές ο ΠΣΑΤΗΚΑΠΕ.
Στόχοι και έργα
Οι στόχοι του αντιδιαβρωτικού προγράμματος ήταν:
1. Περιορισμός της διάβρωσης των επικλινών εδαφών από τα νερά των βροχοπτώσεων,
2. προστασία της βλάστησης από την ανεξέλεγκτη αιγοπροβατοτροφία, από την υπερβόσκηση,
3. μείωση της επιφανειακής απορροής των νερών των χειμάρρων και εμπλουτισμός των υπόγειων υδροφορέων με νερά, που διαφορετικά θα πήγαιναν στη θάλασσα,
4. αξιοποίηση των νερών αυτών για άρδευση, ύδρευση κλπ.
Στο πλαίσιο του προγράμματος υλοποιήθηκε μια σειρά έργων, όπως:
- Αποκατάσταση τοιχείων αντιστήριξης επιφάνειας 3.700 περίπου τετρ.μ. και μήκους περίπου 1.800 μ, σε πεζούλια συνολικής έκτασης 62 στρεμμάτων
- Περίφραξη βοσκοτόπων ή κτημάτων 2.500 στρεμμάτων περίπου και αποκατάσταση πεζουλιών σ' αυτά
- Κατασκευή 66 μικρών φραγμάτων ανάσχεσης της χειμαρρικής ροής των βρόχινων νερών, ώστε να μειωθεί η επιφανειακή απορροή των νερών των χειμάρρων και ν' αυξηθεί το ποσοστό του νερού που περνάει στο υπέδαφος και εμπλουτίζει τους υπόγειους υδροφορείς. Τα μικρά αυτά φράγματα ανάσχεσης λειτουργούν παράλληλα ως αντιπλημμυρικά και αντι-διαβρωτικά έργα.
- Προστασία και αξιοποίησης του νερού 6 φυσικών πηγών και χειμάρρων.
- Κατασκευή 4 ποτιστρών ζώων, 14 στερνών-δεξαμενών και υδρομαστευτικών στοών συνολικής χωρητικότητας 1.800 κυβ.μ. για την τροφοδοσία με νερό ενός μικρού υδροηλεκτρικού έργου.
Για να γίνουν τα παραπάνω, δούλεψαν περισσότεροι από 150 εργάτες, μάστορες, τεχνίτες, εργοδηγοί και υπάλληλοι (στη μεγάλη τους πλειοψηφία από τ' Απεράθου, αλλά και μερικοί από το Δανακό, το Φιλώτι κλπ).
Τα έργα κατασκευάστηκαν συγκεντρωμένα και αλληλοσυμπληρούμενα σε μια περιοχή, στην υδρολογική λεκάνη Πέρα Χωριό της κοινότητας Απεράθου, προκειμένου να είναι στο μέγιστο βαθμό αποτελεσματικά και να δώσουν τη δυνατότητα εξαγωγής αξιόπιστων συμπερασμάτων για τη χρησιμότητά τους ως ένα ενιαίο σύνολο.
Το αντιδιαβρωτικό πρόγραμμα αποτελεί ένα πρωτοποριακό έργο με μεγάλη σημασία όχι μόνο για τ' Απεράθου και τη Νάξο αλλά και για ολόκληρο το νησιωτικό χώρο, για πολλές περιοχές της ηπειρωτικής Ελλάδας, καθώς επίσης και για ολόκληρη την μεσογειακή λεκάνη.
Τα επιμέρους έργα του συμβάλλουν:
1. Στον έλεγχο της βόσκησης και τη δημιουργία συνθηκών για μια βιώσιμη κτηνοτροφία που δεν θα καταστρέφει τους υλικούς όρους ύπαρξής της, δηλ το φυσικό περιβάλλον.
2. Στην αναζωογόνηση και ενίσχυση γεωργικών δραστηριοτήτων, οι οποίες παράγουν προϊόντα ποιότητας όχι για την παγκόσμια αγορά, αλλά για τους ίδιους τους παραγωγούς των ορεινών και ημιορεινών περιοχών, για την τοπική αγορά, καθώς επίσης και για τους συγγενείς τους που ζουν στην πρωτεύουσα
3. Στη διαμόρφωση μιας τελείως διαφορετικής κατεύθυνσης από τη συνηθισμένη όσον αφορά τη διαχείριση των υδατικών πόρων, ώστε με έργα οικολογικά, ήπια και προσαρμοσμένα στα τοπικά δεδομένα, να καλύπτονται οι ανάγκες σε νερό με τον εμπλουτισμό και την εκμετάλλευση ετήσιων ανανεώσιμων υδάτινων πόρων χωρίς να εξαντλούνται τα υπόγεια αποθέματα.
4. Στη φροντίδα του ευαίσθητου φυσικού τοπίου των ορεινών περιοχών και στη διατήρηση των φυσικών προϋποθέσεων για να εξακολουθήσει να υπάρχει και να βελτιώνεται η ζωή στ' Απεράθου, στην ορεινή Νάξο και σε τόσες ακόμη ορεινές περιοχές στη χώρα μας.
5. Στη δημιουργία δυνατοτήτων απασχόλησης του ντόπιου πληθυσμού και συγκράτησης των νέων ανθρώπων στον τόπο τους (οι χρηματοδοτικοί πόροι για την υλοποίηση τέτοιων έργων παραμένουν σε ποσοστό πάνω από το 80% του συνολικού κόστους στον τόπο κατασκευής των έργων).
Ενθαρρυντικά αποτελέσματα
Τα αποτελέσματα από τα προαναφερθέντα έργα στ' Απεράθου είναι άκρως ενθαρρυντικά. Όπως αποδείχτηκε, τα φράγματα ανάσχεσης:
· Είναι οικονομικά και οικολογικά συμβατά έργα.
Μειώνουν την επιφανειακή απορροή των χειμαρρικών νερών και αυξάνουν τα ποσοστά κατείσδυσης τους στους υδροφόρους ορίζοντες έως και 100% στις πιο πολλές περιπτώσεις, ιδιαίτερα όταν οι βροχοπτώσεις δεν υπερβαίνουν τα 100 χιλιοστά την ημέρα. Εμπλουτίζουν σε ετήσια βάση τους υπόγειους υδροφορείς κι επομένως δημιουργούν προϋποθέσεις αξιοποίησης ανανεώσιμων υδάτινων φυσικών πόρων που διαφορετικά θα πήγαιναν χαμένοι. Μετριάζουν έως και μηδενίζουν τη διαβρωτική επενέργεια των χειμαρρικών νερών. Ιδιαίτερα η κατασκευή τους στα ορεινά συμβάλλει στον περιορισμό έως και μηδενισμό των πλημμύρων στα πεδινά.
Αποτρέπουν αποτελεσματικά τον κίνδυνο καταστροφής των παραχειμάρριων καλλιεργούμενων εδαφών. Αποτρέπουν επίσης τον κίνδυνο καταστροφής τους από γεωλογικά ή μηχανικά αίτια, γιατί είναι χαμηλά και μικρά. Με αυτόν τον τρόπο αποφεύγονται όλες εκείνες οι συνέπειες που δημιουργούν τα μεγάλα φράγματα, όπως: τεκτονικούς επυσμούς, σεισμούς, υποπιέσεις, κατολισθήσεις, διαβρώσεις, αλλοιώσεις των πετρωμάτων θεμελίωσης και αγκύρωσης, παραμορφώσεις ως και την τελική καταστροφή.
Επιπλέον, τα φράγματα ανάσχεσης δημιουργούν συνθήκες ανάπτυξης βλάστησης στο γύρω χώρο, είναι αισθητικά και μορφολογικά δεμένα με το φυσικό περιβάλλον, αλλά και με το περιβάλλον όπως διαμορφώθηκε από την επέμβαση του ανθρώπου με την κατασκευή αναβαθμίδων, ενώ δεν απαιτούν διάθεση καλλιεργούμενων εδαφών για την κατασκευή τους, όπως συχνά συμβαίνει με τους επιφανειακούς ταμιευτήρες.
· Αποτελούν έργα προσαρμοσμένης τεχνολογίας
Η αισθητική γραμμή που διαπνέει τα κατασκευαστικά έργα είναι εμπνευσμένη από την κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική παράδοση και αναδεικνύει την πέτρα ως το στοιχείο που κυριαρχεί μορφολογικά και τη δένει με το περιβάλλον. Το κάθε έργο αποτελεί συστατικό στοιχείο του τοπίου, την απαραίτητη συνέχεια και προέκταση του.
Τα βασικά υλικά κατασκευής (μάρμαρο, ασβεστόλιθος, σχιστόλιθος) αφθονούν επί τόπου και αξιοποιούνται αμέσως και κατά το δυνατόν καλύτερο τρόπο από έμπειρους τεχνίτες της πέτρας.
Το εργατικό προσωπικό και η τεχνογνωσία προέρχονται επίσης από τον ίδιο τον τόπο κατασκευής των φραγμάτων ανάσχεσης (Παράδοση εκατονταετηρίδων στο χτίσιμο ξερολιθιάς και λιθοδομής, στα πεζούλια, στις αναβαθμίδες. Παράδοση που αξίζει να διατηρηθεί, να αναζωογονηθεί και να εμπλουτιστεί).
Η κατασκευή τους είναι σχετικά απλή, αλλά πληροί βέβαια συγκεκριμένες τεχνικές προϋποθέσεις και ακολουθεί πιστά όλους τους κανόνες κατασκευής των υδρονομικών έργων.
· Είναι κοινωνικά συμβατά έργα
Προσφέρουν συμπληρωματικές ευκαιρίες απασχόλησης στους ορεινούς πληθυσμούς. Οι χρηματοδοτικοί πόροι κατασκευής τους απορροφούνται σχεδόν αποκλειστικά από την τοπική κοινωνία.
Προϋποθέτουν και ευνοούν:
- την ευαισθητοποίηση του ντόπιου πληθυσμού πάνω στα σχετικά προβλήματα.
- τη συμμετοχή του στις διαδικασίες δημοσίου διαλόγου στην τοπική κοινωνία και λήψης αποδεκτών από αυτήν αποφάσεων για την αντιμετώπιση των εν λόγω προβλημάτων, καθώς επίσης και
- τη συνεργασία του κατά την υλοποίηση αντίστοιχων μέτρων και έργων.
Τα φράγματα ανάσχεσης κατασκευάζονται εγκάρσια στην κοίτη των χειμάρρων, θεμελιώνονται και αγκυρώνονται σε υγιή μητρικά πετρώματα και οι διαστάσεις τους κυμαίνονται μεταξύ 1-26 μέτρα μήκος, 0,5-3,5 μέτρα ύψος, 0,5-1,5 μέτρα πλάτος. Είναι όλα σχεδόν τοξωτά με τη νοητή χορδή προς τα κατάντη και με τη στέψη είτε κοίλη προς τα άνω είτε με υπερυψωμένα τα άκρα προς διευκόλυνση της υπερχείλισης.
